In het buitenland zijn veel kerken dagelijks open. Menige vakantieganger, rooms, protestants of onkerkelijk, loopt zo’n kerk even binnen om er de stilte op te zoeken, te bidden en een kaarsje op te steken. Zo’n kaarsje opsteken is eigenlijk een verlengd gebed. Als je de kerk uit bent, blijft het kaarsje branden. Het is alsof je je zorgen bij God bracht en ook echt daar gelaten hebt.
Dichtbij
Maar je hoeft niet speciaal naar het buitenland om een kerk te vinden waar je een kaarsje kunt opsteken. In de Mariakapel van de St. Jan van Den Bosch branden dagelijks honderden lichtjes. Maar ook in de protestantse Domkerk in Utrecht kun je een kaarsje opsteken. Daar is bij de restauratie van de Domkerk (1982-1986) een gedachteniskapel ingericht in de meest oostelijke straalkapel. Aan de muur hangt een gebroken kruis. Op een tafel onder een glasplaat ligt een groot boek, waarin 40 namen staan van heiligen uit de kerkgeschiedenis. Kom je er bijvoorbeeld op 11 november, dan ligt het boek opengeslagen bij Sint Maarten. Er ligt een tekst bij van een gebed dat je zou kunnen bidden. In de Westerkerk in Amsterdam is men bezig een stiltecentrum te realiseren, dat de naam “het brandende braambos” zal krijgen. Ook daar kun je straks een lichtje aansteken.
Zaltbommel
In de Sint-Maartenskerk in Zaltbommel werd dit jaar op de dag van Pinksteren, 15 mei, een stilte- en gedachteniskapel in gebruik genomen. Al sinds 1985, toen de restauratie voltooid was, is de kerk - dankzij de inzet van een groot aantal vrijwilligers - van mei tot en met september iedere middag geopend. Jaarlijks komen er tienduizend toeristen. De prachtig gerestaureerde kerk is een goed bewaard voorbeeld van Nederrijnse gotiek en is zeker een bezichtiging waard. Wie er binnenkomt wordt getroffen door de bijzondere lichtinval en de rijkdom aan kleuren van de gewelfschilderingen. De kerk heeft een driebeukig schip en een eenbeukig koor en werd in de veertiende eeuw gebouwd ter vervanging van een 11e eeuwse tufstenen kruiskerk. Het koor werd eerst gebouwd, daarna begon men met de bouw van het schip om de reeds bestaande kerk heen. In 1303 werd de toenmalige parochiekerk verheven tot een collegiale kerk en werd er een kapittel gesticht van één deken en negen kanunniken. Op Pinksteren 1303 of 1304 werd het koor gewijd. De 700 jarige wijding van het koor was voor de hervormde gemeente aanleiding voor een gedachtenisjaar. Op Pinksteren 2005 werd dit gedachtenisjaar afgesloten met de ingebruikneming van het zgn. heiligdomskoortje als stiltekapel. Daarmee is de kerk voor bezoekers meer dan alleen een bezienswaardig monument geworden; het is nu ook een plek waar mensen iets van de verborgen aanwezigheid van God kunnen ervaren en uiting kunnen geven aan hun gedachten en gevoelens: een plek om een kaarsje op te steken en te bidden of te mediteren.
Heiligdomskoortje
Het ‘heiligdomskoortje’ werd in de zomer al iedere zaterdag gebruikt om er de vespers te bidden. Een enkele keer wordt de kapel ook gebruikt voorafgaande aan een uitvaartdienst. De overledene staat er dan opgebaard, de familie neemt er de condoleance in ontvangst en draagt vanuit de kapel de overledene het schip van de kerk in. Bij de herinrichting van de kapel moest met dit bestaande gebruik rekening worden gehouden. Bovendien moest er overleg worden gepleegd met de Stichting Sint-Maarten, die het kerkgebouw beheert en exploiteert, en met Monumentenzorg. De inrichting heeft daardoor een voorlopig karakter. Om de kapel, een uitbouw in de zijbeuk, als vesperkapel en stilteruimte te benadrukken moest een bepaalde mate van beschutting en intimiteit worden gecreëerd, zonder dat het verband met het grote geheel werd doorbroken. Daartoe werden een tweetal lage verplaatsbare afscheidingen gemaakt, die op dezelfde plaats neergezet zijn, waar blijkens sporen ooit al een afsluitend hek heeft gestaan. (afbeelding stiltekapel.jpg)
Oriëntatiepunt
In iedere bidkapel wordt de blik getrokken naar een middelpunt, als oriëntatiepunt voor meditatie en gebed. In het heiligdomskoortje hangen originele fragmenten van elders uit de kerk afgenomen muurschilderingen: ter linkerzijde een afbeelding van Maria, in het midden een onduidelijke afbeelding van Crispijn, en aan de rechterzijde een fragment van een rank. De afbeelding van Maria ter linkerzijde is in het zicht gebleven. De afbeelding van Crispijn in het midden, als centraal punt is in een protestantse bidkapel niet zo geschikt.
In de kapel staat een kleine tafel. Daarop twee kaarsen, een bijbel, een voorbedeboek en de tekst van een door Nico Vlaming speciaal voor de kapel gemaakt gebed:
Ik weet niets te zeggen,
ik weet niets te bidden,
ik weet niet
waarom ik hier ben,
maar ik steek een kaarsje aan
in de hoop
dat het licht geeft
op mijn weg,
in de hoop
dat het licht geeft
op de weg
van degene
die het nodig heeft
en aan wie
ik nu denk.
God, Gij kent mij
zoals geen ander,
bij U kan ik stil zijn
zonder woorden,
zonder gebed,
uw licht toelaten
is al bidden -
ontsteek in mij
het licht
van uw liefde.
Als ik hier wegga
blijf dan bij mij
zoals deze kaars
blijft branden
zonder woorden,
uw licht in mij
zal niet doven.
Nico Vlaming
Gedachtenis
De kapel is niet alleen stilte-kapel, maar ook gedachteniskapel geworden, met net als in de Domkerk een gedachtenisboek. Maar anders dan in de Domkerk zijn in het gedachtenisboek van de Sint-Maartenskerk niet alleen namen van heiligen uit de kerkgeschiedenis opgenomen, maar ook de namen van de ontslapenen uit de gemeente. Het boek telt daarom voor iedere dag van het jaar twee bladzijden. Op de ene bladzijde staat een markante figuur uit de (kerk)geschiedenis genoemd (profeten, evangelisten, apostelen, oecumenische heiligen, bijzondere getuigen), met een afbeelding en een korte levensbeschrijving. Op de bladzijde ernaast staan de namen genoemd van gestorvenen uit de gemeente. Op deze wijze geeft dit ‘allerheiligenboek’ uiting aan onze verbondenheid met de kerk van alle tijden en plaatsen en aan het geloof dat de ontslapenen zijn opgenomen in de gemeenschap van alle heiligen in het licht.
Het boek is losbladig en kan worden bijgewerkt. Zo is het mogelijk dat de namen van de gestorvenen tot in lengte van jaren genoemd blijven worden. Iedere dag wordt een bladzijde omgeslagen. Mensen kunnen op de sterfdag van een geliefde naar de kerk komen, een moment rustig zitten (bidden) en eventueel een kaarsje opsteken.
Vele afbeeldingen van heiligen zijn in de Sint-Maartenskerk zelf te vinden. Op 25 juli, de dag van Jacobus de Oudere, staat er dan ook een afbeelding van Jacobus uit de Maartenskerk in het boek
Het boek wordt zo behalve een gedachtenisboek ook een rijke bron van cultuur- en (kerk)geschiedenis. Ook Zaltbommelse “heiligen” worden er in genoemd worden. Bijv. Huibert Selcaert. Hij werd op 12 november 1542 ‘ter zake des geloofs’ in de Waal verdronken.
Traditie
Overigens wordt met dit gedachtenisboek een oude traditie hernieuwd. Er is nl. een Necrologium of Liber Memoriarum van de collegiale kerk van Sint Maarten in Zaltbommel bewaard gebleven.
Dit ‘dodenboek’ bestaat uit een groot aantal vellen perkament, waarop de doden werden bijgeschreven. Daarmee werd begonnen kort na de stichting van het Kapittel van de Sint Maarten in 1303 en het loopt door tot de vestiging van de Hervormde gemeente in Bommel in 1572. Het omvat dus een periode van meer dan 250 jaar en het is ronduit uniek dat een dergelijk kostbaar handschrift bewaard is gebleven.
Dit oude necrologium telt zo’n 2700 namen. Bij testament of anderszins lieten burgers geld of goederen na aan het Kapittel van de Sint Maarten onder de voorwaarde dat er jaarlijks op een bepaalde dag (meestal de sterfdatum) voor hun gedachtenis gebeden zou worden.
Dat werd dan, met allerlei liturgische aanwijzingen, in het Necrologium opgeschreven en zo konden de kanunniken, de vicarissen of de pastoor dag voor dag nagaan wat hun te doen stond.
Het nieuwe gedachtenisboek boek ligt opengeslagen bij de juiste dag op een tafel onder een glasplaat. Ernaast ligt een gebedshulp met gebeden ter gedachtenis van gestorvenen (uit Dienstboek dl I), om mensen te helpen woorden te vinden voor hun eigen gebed.
Boven het boek is een olieverf schilderij opgehangen dat speciaal voor de kapel is gemaakt door beeldend kunstenaar Tineke Porck. Het laat temidden van vele kruisjes één groot oplichtend kruis zien. Het grote kruis lijkt de kleine kruisjes te omarmen en naar zich toe te trekken. Een prachtige manier om te zeggen dat wie gestorven zijn, door Christus worden vastgehouden en delen in zijn overwinning op de dood.
Naast de tafel met het gedachtenisboek staat een lichtjesdrager. Daar kunnen mensen een kaarsje aansteken. En dat wordt veel gedaan. Ook worden veel intenties geschreven in het voorbedeboek. Vanzelfsprekend worden die in de zondagse dienst in de voorbede genoemd.
Als gezegd: de inrichting van de kapel heeft nog een voorlopig karakter, maar de afgelopen maanden is wel gebleken dat het huidige gebruik van de kapel niet meer ongedaan te maken is. Het heiligdomskoortje is geworden tot een uitnodigende plaats waar bezoekers van de Sint Maarten even de stilte kunnen opzoeken, en waar gemeenteleden hun geliefde doden op de sterfdag zelf kunnen gedenken.
